محله‌ها

پیش از چیدمان شطرنجی شهر توسط شیخ بهایی؛ قلعه ها و محله هایی منصوب به زرتشتیان ساکن دردشت وجود داشته است. (قله گبری ها، جعفر قباد، حاج نوروز و...). مسیر قنات های سندل (کهریز) خارون، شیر بچه با تاریخی کهنه تر هم خیلی مهندسانه در میان این تقسیمات جای گرفته است. باغ های گبری، دامجرد، شاه آباد و دیگر باغ ها، شهر جدید را در بر گرفتند و اینها یادمان گذشته هایی دور هستند.

شهر تاریخی، به‌مثابه یک کل، مرکب از اجزاء به‌صورت محلات و مرکز شهر بود؛ پس از نظر فضای شهری و محلات و مرکز شهر، ترکیبی یکپارچه داشت. محلات شهر سکونتگاه صاحبان حرف و مشاغل خاص، اقلیت‌های دینی و طبقات اجتماعی مختلف بود. تعداد محلات شهر، بسته به بزرگی و کوچکی شهرها متفاوت بود. همان‌طورکه شهر دارای مرکز بود، محلات شهر نیز دارای مراکزی بودند که عناصر عمده و فضاهای آن، بنابر وضعیت اجتماعی و اقتصادی ساکنان محله و نیاز آن‌ها شکل می‌گرفتند. مرکز محله عناصر متفاوتی مانند مسجد، میدانچه، حسینیه، بازارچه و آب­انبار را در خود جای می‌داد و محل قرارگیری آن در مسیر یا تقاطع دو یا چند گذر اصلی بود.^[1]  نقشه و فضای مسکونی شهر نجف‌آباد بیش از هر چیز دیگر، متأثر از شبکه باغ‌ها و زمین‌های زراعی بود. با توجه به چگونگی قرارگیری شیب زمین و چگونگی تأمین آب کشاورزی و آب آشامیدنی، با احداث هفده رشته قنات و با برنامه‌ای بسیار دقیق در تقسیم آب، برای بخش‌های مختلف و محله‌های شهر، امکان آبادانی، فعالیت کشاورزی، دامداری و صنعتگری فراهم می‌آمد؛ به‌گونه‌ای که ساکنان بتوانند به اقتصادی مستقل و متکی به خود دست یابند.

کوچه‌ها و محله‌ها، به‌گونه‌ای شکل گرفته‌اند که رفت‌وآمد درکوچه‌ها عموماً شمالی و جنوبی و شرقی و غربی و به‌صورت ساده و راحت انجام می‌شد. مسئله جالبی که در ترکیب اجزاء محله‌های شهر، خصوصاً قسمت‌های قدیمی‌تر و دست‌نخوردﮤ آن­ها مشاهده می­شود، مکان‌یابی صحیح آن‌ها، در رابطه با نیازهای عمومی محله و شهر است. همچنین عنوان هر محله، براساس نام شخص یا محل قرارگیری عنصری شاخص در آن محله اطلاق می‌شد؛ مانند محله قبرستان کهنه که به‌علت قرارگیری قبرستان شهر در آن، به این نام معروف شده است؛ یا محله حمام کهنه که به‌علت قرارگیری اولین حمام صفوی، واقع در محدودﮤ حصار اولیه شهر, به این نام معروف شده است. نام محله‌های حکیم و نصیر و میرزاخانی نیز براساس نام اشخاصی است که جزء بزرگان این محلات محسوب می‌شدند و محله‌ها، براساس نام آن‌ها معروفیت پیدا می‌کردند.^[2] مطالعه و تحلیل بافت محله‌های شهر و بررسی ویژگی‌های آن و درک سلسله مراتب معبرها، در رابطه با سکونت و حرکت چه در مقیاس محله و چه در مقیاس بین محله‌ای و شهری، نشان می‌دهد که قسمت‌هایی از شهر که توانسته‌اند، خود را به‌خوبی با وضعیت موجود مطابقت دهند می‌توانند به‌راحتی مناسب‌ترین الگو برای آیندﮤ شهر باشند.

مهم‌ترین محلات شهر از دورﮤ صفویه تا قاجاریه به ترتیب عبارت‌اند از:

محله چهارسوق

این محله در محدودﮤ حصار اولیه شهر صفوی قرار داشته که بازار شهر اولیه در آن واقع بوده است.^[3] این بازار در راستای ضلع شمالی‌جنوبی شهر قرار داشته و از جهت شمال، به ابتدای خیابان فردوسی و از جهت جنوب، به خیابان چهارباغ کهنه،  امام فعلی، عمود می‌شده است. بازار در مجموعه ساخت شهر، مرکز عمدﮤ اقتصادی به‌شمار می‌رفته است. این مرکز از نظر کالبدی و شکل، به‌صورت خطی یا گسترده و مرکب از راسته‌های متعدد بوده و معمولاً در رابطه فضایی با مسجد قرار داشته است.^[4] مسجد­ی که در کنار بازار واقع شده بود، به نام مسجد چهارسوق معروف بوده است. نگارنده معتقد است که در اینجا بازارِ محله چهارسوق، به‌صورت خطی بوده و باعث پیوند خیابان چهارباغ، امام فعلی، با خیابان فردوسی و در واقع دروازﮤ شمالی شهر می‌شده است.

  درمجموع، محله چهارسوق که نام خود را نیز از بازار موجود در آن گرفته است، به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین محله‌های شهر محسوب می­شود. این محله در زمان احداث شهر و در محدودﮤ حصار اولیه ساخته شده و با وجود گسترش شهر و تغییر مکان بازار به سمت شمال‌غربی شهر، با حفظ بافت قدیمی خود، در همان محدودﮤ شهر اولیه واقع است و با گذر زمان همچنان، نام چهارسوق را بر خود دارد.

محله کوچه‌شاه

 این محله در غرب میدان احتمالی صفویه قرار داشت و یکی از محله‌های قدیمی شهر محسوب می‌شود. محله کوچه‌شاه در ابتدا ترکیبی از قلعه‌هایی بود که به‌دنبال شکل‌گیری اولیه شهر ساخته شدند. قلعه حاج نوروز، یکی از این قلاع است که قبل از تشکیل شهر صفوی وجود داشت و با گذر زمان، جزء محله کوچه‌شاه شد. محله کوچه‌شاه از ابتدای خیابان ­شاه غربی، امام غربی فعلی، شروع می‌شد و تا انتهای خیابان ادامه داشت. این خیابان که از وسط محله عبور می‌کرد به نام خیابان کوچه‌شاه معروف بود. بنابراین، با در نظرگرفتن قلاع موجود در این خیابان به‌نظر می‌رسد، این محله قدمتی طولانی‌تر و بیشتر از دیگر محله‌های شهر دارد؛ چراکه این قلاع قبل از دوران صفویه و در دو جهت شمال و جنوب خیابان­ شاه، امام فعلی، قرار داشتند.

محله کوچه‌شاه نیز مانند محله حکیم و محله چهارسوق، به دروازه‌های شهر مربوط می‌شد. این محله در ابتدای دروازﮤ غربی شهر، دروازه خوزستان، و به‌نوعی بیرون از محدودﮤ حصار شهر اولیه صفوی قرار داشت.

محله حکیم

این محله در قسمت جنوبی حصار اولیه شهر قرار داشت و گذر اصلی که باعث پیوند دروازﮤ جنوبی شهر به محله حمام کهنه، خیابان حافظ فعلی، می­شده از وسط این محله عبور می‌کرد. این محله مانند محلات دیگر، دارای مسجد و حمامِ ویژه برای اهالی محل بود. امروزه این محله، نسبت به محلات دیگر فرم و شکل اولیه خود را حفظ کرده است؛ چون در سال‌های اخیر، احداث معابر جدید محلات دیگر را غالباً به چند قسمت تقسیم کرده‌است؛ اما هیچ‌یک از خیابان‌های جدید شهر یا تعریض‌ها، موجب تقسیم محله حکیم نشده است. در این محله مسئله مهم این است که تمامی تعریض‌ها، به‌طریقی بوده که موجب به‌وجودآمدن کمربندی عبوری به دور این محله شده است؛ یعنی حلقه‌ای از خیابان‌ها که دورادور محله کشیده شده است، بدون آنکه از نظر دسترسی‌ها، کمبودی در داخل محله محسوس باشد. محله حکیم و چهارسوق دو محله‌ای هستند که در حصار اولیه شهر صفوی قرار داشته‌اند؛ بنابراین، جز قدیمی‌ترین محله‌های شهر محسوب می‌شوند. این دو محله، در قسمت شرق میدان احتمالی صفوی، باغ ملی فعلی، واقع شده و این در حالی است که محله‌های  قدیمی دیگر، در جهت غرب و جنوب میدان احتمالی صفوی واقع شده بودند.

محله نصیر

محله نصیر در قسمت جنوبی حصار اولیه شهر و خارج از محدودﮤ حصار واقع شده است. تاریخ شکل‌گیری این محله را مربوط به زمان احداث شهرصفوی دانسته‌اند؛^[5] اما با توجه به مکان قرارگیری آن به‌نظر می‌رسد، مربوط به سال‌های گسترش شهر، در اواخر دوران صفوی است. اجزاء تشکیل‌دهندﮤ این محله نیز مانند محله‌های دیگر، مسجد و حمام است که به نام همین محله معروف‌اند. این محله نیز یکی از محله‌هایی است که با گذشت زمان، شکل اولیه خود را حفظ کرده و ایجاد معابر جدید در تغییر شکل و بافت آن تأثیر نداشته است. 

این محلات توسط گذرهای اصلی، با یکدیگر در تماس بوده‌اند. گذرهای اصلی به مثابه یکی از عناصر عمدﮤ ساختار شهر محسوب می‌شدند؛ پس شبکه اصلی رفت‌وآمد و ارتباط شهری، به‌وسیله گذرها صورت می‌گرفت که در تمام سطح شهر، محلات و مناطق شهری را به هم پیوند می‌دادند. از طرف دیگر، در شهرها گذرهای اصلی معمولاً به دروازه‌های شهر ختم می‌شدند.^[6] گذرهای اصلی در مسیر خود از درون مراکز محلات می‌گذشتند یا به‌عبارت دیگر، مراکز محلات در مسیر یا تقاطع گذرهای اصلی قرار می‌گرفتند. برای این موضوع، محله حکیم که یکی از محله‌های قدیمی شهر است و تاریخ آن به زمان احداث شهر برمی‌گردد،^[7] مثال خوبی است. گذرگاه اصلی، گذری که باعث پیوند محله حکیم با محله حمام­ کهنه می‌شود، از مرکز این محله گذشته و باعث پیوند آن، با دیگر مجموعه‌ها و همچنین پیوند این محله، با دروازﮤ احتمالی در جنوب شهر می‌شود.

برخی از محله‌های واقع در شهر نیز، مربوط به اقلیت‌های مذهبی ساکن در شهر بوده‌اند که از آن میان می‌توان، به محله زرتشتیان و محله بابی‌ها^[8] اشاره کرد. هر دو محل، با فاصله‌ای اندک از یکدیگر در خیابان فردوسی‌شمالی، نزدیک به کوه‌های شمالی شهر و محل اسکان ساکنان اولیه زرتشتی، واقع شده‌اند.

در بررسی تاریخ شکل‌گیری محله‌های شهر، احداث و شکل‌گیری محله‌های کوچه‌شاه، حکیم، نصیر و چهارسوق به ابتدای شکل‌گیری شهر و دوران صفویه می‌رسد. براساس برخورداری از سازماندهی فضایی شطرنجی در شهر، محلات از خوانایی بسیاری برخوردار هستند و هر محله از مرکز محله‌ایی، با کاربری مذهبی و خدماتی خاص خود، بهره‌مند بوده است. در درجه اول، اجزاء تشکیل‌دهندﮤ محله‌ها را مسجد و حمام تشکیل می‌دهد و غالب مساجد این محله‌ها، به‌همان اسم محله معروف هستند؛ مانند حمام و مسجد نصیر، حمام و مسجد کوچه‌شاه و حمام و مسجد کهنه. همین امر مشخص‌کنندﮤ مرزهای تقریبی این محلات تاریخی به‌شمار می‌آید.                                                                                                              

در جمع‌بندی کلی، از محله‌های شهر از دوران صفویه و به‌نوعی قبل و بعد از صفویه، محله کوچه‌شاه براساس قلاع تشکیل‌دهندﮤ این محله مربوط به قبل از صفویه است و محله‌های دیگر شهر که مربوط به دوران قاجاریه هستند، باید اذعان کرد، قدیمی‌ترین محله‌های نجف‌آباد هفت محله بود که عبارت‌اند از: محله چهارسو، محله کوچه‌شاه (باغ‌شاه و جوی‌شاه)، محله قبرستان از زمان زندیه، محله یاور از زمان قاجاریه^[9]، محله حکیم، محله نصیر و محله میرزاخانی یا لرها از زمان زندیه.

ازاین‌میان، تنها محله‌های حکیم و نصیر و میرزاخانی تا حد بسیاری، حتی با وجود احداث معابر جدید، فرم و شکل اولیه خود را حفظ کرده‌اند.